İşsizlik, kronik sosyo ekonomik sorun olmaya devam ederken, iktisatta global ve lokal faktörlerin tesiriyle istihdam yaratmanın maliyeti de giderek artıyor. Türkiye’de bir kişilik iş yaratmak için 1,5 milyon liralık yatırım gerekiyor.

Bu yılın birinci on ayında yatırımcıların Hazine Müsteşarlığı’ndan aldığı 10 bin 187 teşvik evrakı kapsamında gerçekleştirilecek toplam yatırım 413 milyar 402 milyon lira, bu yatırımlarla yaratılacak istihdam ise 242 bin 687 kişi oldu. Buna nazaran yaratılacak her bir kişilik istihdama düşen ortalama yatırım fiyatı 1 milyon 516 bin liraya geldi. Geçen yılın birebir periyoduna nazaran alınan evrak sayısında yüzde 8,8, yapılacak yatırım fiyatında yüzde 51,5 artış olurken; az istihdam yaratan teknoloji ağır nitelikli yatırımların hissesindeki artış hasebiyle öngörülen toplam istihdamdaki artış yüzde 8’de kaldı. Ortalama istihdam maliyeti ise yüzde 40,3 yükseldi.

Bu yıl birinci on ayda yerli yatırımcılar için düzenlenen 9 bin 863 evrak kapsamında yatırım fiyatı 379 milyar 284 milyon lira, öngörülen istihdam 260 bin 507 kişi, istihdam başına ortalama yatırım 1 milyon 456 bin lira olurken; yabancı sermayenin aldığı 324 dokümanda yatırım meblağı 34 milyar 118 milyon lira, istihdam 12 bin 180 kişi ve istihdam başına ortalama yatırım 2 milyon 801 bin lira oldu.

En yüksek güçte

Bir kişilik iş yaratma maliyeti, teknoloji ağır nitelikli, büyük bütçeli, yüksek katma bedelli yatırımların hayata geçirildiği güç dalında, başka kesimlerin neredeyse on katı seviyesinde bulunuyor. Ocak-Ekim periyodu yatırımlarında kelam konusu maliyet güç yatırımlarında 11 milyon 420 bin lira olarak gerçekleşti.

On aylık periyotta teşviğe bağlanan yatırımların sektörel dağılımına bakıldığında madencilik yatırımlarında 2 milyon 771 bin, hizmetler kesiminde 1 milyon 749 bin, tarımda 1 milyon 734 bin lira olan bir kişilik iş yaratma maliyeti, en çok teşvik dokümanının alındığı, en fazla yatırımın gerçekleştirildiği ve en çok istihdam yaratılan imalat sanayiinde ise 1 milyon 257 bin lira ile en düşük seviyede gerçekleşti. Emek ağır yatırımların yükte oluşu nedeniyle yıllar itibariyle ortalama iş yaratma maliyetinin en düşük olduğu dal olan tarımda bu yıl farklı bir tablo gözlendi. Tarım yatırımları için alınan evrak sayısı geçen yıla nazaran yüzde 53 azalırken, gerçekleştirilecek yatırım meblağı yüzde 41,4 arttı, lakin yaratılacak istihdam geçen yılın yüzde 35 altında kaldı. Bu da global şartlarda giderek stratejik kıymet kazanan tarım dalında teknoloji ağır nitelikte büyük yatırımların devreye girdiğini gösteriyor.

Komple yeni yatırımlar tartıda

Ocak-Ekim devrinde teşvik dokümanına bağlanan yatırımların 6 bin 393 adet ve 250 milyar 769 milyon lira ile büyük kısmını “komple yeni” nitelikte yatırımlar oluşturuluyor. İstihdamın da 200 bin 787 kişi ile büyük kısmı bu yatırımlarla gerçekleşecek. Ortalama iş yaratma maliyeti de 1 milyon 249 bin lira ile en düşük tam yeni yatırımlarda. Kelam konusu meblağ, tevsi yatırımlarında 1 milyon 846 bin liraya, fazla yeni istihdam yaratmayan modernizasyon, entegrasyon, nakil, eser çeşitlendirme üzere öbür yatırımların ortalamasında 5 milyon 858 bin liraya çıkıyor.

On aylık teşviklerde ortalama bir kişilik iş yaratma maliyeti, 60 milyar 892 milyon liralık yatırımın evraka bağlandığı Akdeniz bölgesinde 2 milyon 587 bin lira ile en yüksek seviyede gerçekleşti. Akdeniz, bu devirdeki teşviklerde teknoloji ağır yatırımların tartısı hasebiyle 23 bin 537 kişi ile en az istihdam yaratılacak bölge oldu.

Bu bölgeyi 2 milyon 411 bin lira ile Ege ve 2 milyon 63 bin lira ile Marmara izledi. Bu periyotta dokümana bağlanan yatırımların 128 milyar 623 milyon lirası Marmara, 85 milyar 55 milyon lirası Ege olmak üzere en büyük kısmı ise bu iki bölgede gerçekleştirilecek. Ortalama yatırım meblağı, İç Anadolu’da 1 milyon 699 bin, Karadeniz bölgesi yatırımlarında 1 milyon 103 bin lira olurken, Güneydoğu Anadolu yatırımlarında 520 bin ve Doğu Anadolu yatırımlarında 486 bin lira ile en düşük seviyelerde oluştu.

On ayda düzenlenen teşvik evrakları kapsamında en fazla istihdam 62 bin 339 kişi ile Marmara bölgesine yönelik yatırımlarda öngörülürken, Güneydoğu 29 milyar 370 milyon liralık toplam yatırımda 56 bin 498 kişilik istihdamla ikinci sırada yer aldı. Doğu Anadolu da 15 milyar 192 milyon lira ile en az yatırımı almasına karşın, bu yatırımlarda 31 bin 246 kişilik istihdam öngörüldü.

On yılda 3’e katlandı

Bir kişilik iş yaratmak için ortalama yatırım meblağının, son on yılda, global iktisattaki istikrarlar, kurdaki gelişmeler, yatırım malları ve öteki girdilerdeki fiyat değişimleri üzere faktörlerin tesiriyle üçe katlandığı belirlendi.

2012 yılının tümünde teşvik dokümanına bağlanan yatırımlarda 488 bin lira olan bu fiyat, izleyen devirde daima yükselerek 2019 itibariyle 1 milyon lirayı aştı, 2020’de 1 milyon 275 bin lira oldu. 2021’in tümündeki yatırımların ortalamasında 1 milyon 13 bin olarak gerçekleşen ortalama maliyet, bu yılın birinci on ayı itibariyle 1 milyon 516 bin liraya kadar çıktı.

Mevcut işsizlere iş için 5,4 trilyon lazım

Bir işi olmadığı halde iş arama faaliyetinde bulunmayanların dikkate alınmadığı, yalnızca iş arayan işsizleri kapsayan istatistiki datalara nazaran Türkiye’de 3 milyon 534 bin işsiz bulunuyor. Ortalama iş yaratma maliyeti dikkate alındığında bu işsizlerin tamamına istihdam yaratabilmek için 5 trilyon 357 milyar 544 milyon liralık yatırım gerekiyor. Bu sayının sabit kalması şartıyla, yılda ortalama 500 milyar liralık yatırımla işsizliğin sıfırlanması, 10 yıldan fazla bir vakit gerektiriyor. Lakin hiçbir ülke için “sıfır işsizlik” mümkün görülmüyor. Uzmanlar, rekabetçi şartlarda üretim yapan ülkelerde fiyatlar ve genel olarak emek maliyeti daha düşük olduğu için üretilen eserlerin daha ucuza mal edildiğini, bu durumda sıfır işçiliğin olduğu ülkede dünya ile rekabet edemeyeceği için kimsenin endüstriyel faaliyete girişmek istemeyeceğini belirtiyor.

Ekonominin tam istihdam düzeyinde olduğu durumlarda, buna karşın var olan işsizliğe ise “doğal işsizlik” deniyor, bu da her ülkeye nazaran farklılık gösteriyor. Birtakım akademik çalışmalarda kelam konusu oran OECD ülkeleri için yüzde 6,1, Türkiye için ise yüzde 9,1 olarak hesaplanıyor.

En çok yatırım ve istihdamın gerçekleştiği imalat sanayii ise ortalama 1,3 milyon lira ile en az yatırımla iş yaratılan dal oldu.

Ortalama meblağ, teknoloji ağır nitelikli, dev bütçeli, yüksek katma kıymetli yatırımların hayata geçirildiği güç kesiminde 11,4 milyon lira ile başka dalların yaklaşık on katı.

İstihdam başına ortalama maliyet Akdeniz bölgesi yatırımlarında 2,6 milyon lira ile en yüksek, Doğu Anadolu’da ise 486 bin lira ile en düşük seviyede.

Naki BAKIR