Levent AKBAY

Ekonomide uygulandığı söz edilen ‘yeni model’le cari açığın kapatılmasının hedeflenmesine rağmen kaynağı belirli olmayan dövizle yılın 9 aylık devrinde fakat 36,5 milyar dolara düşürülebilen cari açık için can suyunun kayıt dışı süreçler yoluyla ‘yastık altı’ndan geldiği ortaya çıktı.

Merkez Bankası Eski İstatistik Genel Müdürü , TEPAV Ekonomiyi İzleme Yöneticisi Müdürü Gülbin Şahinbeyoğlu’nun araştırması yıllar içinde sıfıra yaklaşması beklenen Ödemeler İstikrarı ‘Net Kusur Noksan’ kaleminde 80 milyar dolara ulaşan çok şişmenin, ölçülemeyen yurt içi yerleşiklerin kayıt dışı süreçlerinden kaynaklandığını ortaya koydu. Merkez Bankası mesleğinde ‘Ödemeler İstikrarı istatistiklerini hazırlayan takımın başında yer alan Gülbin Şahinbeyoğlu’nun araştırmasına nazaran Aralık 2021’deki kur sıçramasından sonra piyasalardan çekilen döviz tekrar ve daha fazla bir halde ‘yastık altı’ndan geldi.

Aynı araştırmaya nazaran Türkiye’de Ödemeler Dengesi’nde döviz girişi ya da çıkışına yol açan tüm döviz hareketlerinin izlenmesi mümkün değil. Net Kusur Noksan kalemini etkileyen ögelerin 1992’den bu yana izlenmesine ve tahlil edilmesine rağmen örneğin bankacılık kısmı dışındaki yerleşik bireylerin yurt dışı bankalardaki mevduatlarının Milletlerarası Ödemeler Bankası (BIS) bilgilerinden kapsamı eksik biçimde (Raporlama yapan 48 ülke var) derlenebiliyor. Ayrıyeten, Ödemeler İstikrarı İstatistikleri milletlerarası uygulamalara nazaran hayli kısa bir gecikme (yaklaşık altı hafta) ile yayımlanıyor, bu nedenle yayım tarihinde mevcut olmayan bilgilerin yerine süreksiz nitelikteki datalar kullanılıyor.

Araştırmada yer alan bulguların özeti şöyle:

• Ödemeler İstikrarı İstatistiklerinin derleme sürecinde karşılaşılan kapsam, değerleme ve zamanlama farklılıklarının vakit içinde bilgi güncellemeleriyle istatistiklere yansıtılması ve Net Yanılgı ve Noksan (NHN) kaleminin birinci kayıt bedeline kıyasla düşmesi, birikimli meblağının vakit içinde sıfır kıymetine yakınsaması bekleniyor.
• Buna rağmen son periyot ödemeler istikrarı hareketleri incelendiğinde, Aralık 2021’de NHN’nin 10,2 milyar dolar üzere tarihi yüksek seviyede çıkış taraflı aylık bakiye verdiği, izleyen sekiz ayda ise 28,3 milyar dolara çıkarak cari süreçler açığının yüzde 70’inden fazlasını finanse eder bir büyüklüğe ulaştığı görülüyor. Dikkat çeken bir başka gelişme de, NHN kaleminin birikimli düzeyinin 80 milyar dolarlık bir sermaye girişinin kayıtlara yansıtılamamış olduğu.

80 milyar dolarlık tarihi tepe

• 1992’den itibaren tahlil edilebilen ve bu tarihten başlayarak NHN’nin birikimli seviyesi hesaplandığında, NHN’nin 2011 yılından itibaren artış eğiliminde olduğu, 2022 yılında artışların hızlandığı ve Ağustos 2022 prestijiyle 80 milyar dolarlık tarihi tepe kıymetine ulaştığı görülüyor.
• Türkiye Ödemeler İstikrarı İstatistiklerinde NHN kalemi son yıllarda yüksek ve daima giriş istikametli bakiye vermekte, Aralık 2021’de de tarihi seviyede bir sermaye çıkışı gösteriyor.
• Finansal piyasaların dalgalı ve döviz likiditesinin hudutlu olduğu devirlerde, yurt içi yerleşiklerin yurt dışı varlıklarını azaltarak kelam konusu devirdeki döviz muhtaçlıklarını karşıladıkları bilinmektedir lakin, son periyoda ait bilgiler bu türlü bir hareketi desteklemiyor.

Bankalar aracılığıyla giriş çıkış tıpkı seviyede

• Yurt içi yerleşiklerin kayıt dışı, bir öbür sözle yastık altı yabancı para varlıklarını finansal sisteme aktarması da NHN yaratan bir süreç. Ödemeler istikrarı istatistiklerinde ilgili süreç bankalar mevduat kalemini artıracak, lakin sürecin karşılık kalemi bulunmadığından süreç ölçüsü kadar giriş taraflı NHN yaratacaktır. Ayrıyeten, karşıt süreç olarak yerleşiklerin yabancı para varlıklarını direkt bankalardan çekmesi üzere süreçlerle finansal sistemin dışına çıkarması da çıkış taraflı NHN’ye yol açacaktır. NHN ile bankaların mevduat kalemi birlikte değerlendirildiğinde, iki değişkenin paralel seyri dikkat çekmektedir. NHN ve bankaların mevduat kalemindeki değişimler, 2021 yılı sonunda yerleşiklerin döviz varlıklarını sistemden çektiğine ve izleyen aylarda harcamaların bu varlıklar ile karşılandığına dair söylemi desteklemekle birlikte, girişlerin daha da yüksek olabileceğini ima etmektedir.

2022’de önemli döviz girişi oldu

NHN, Aralık 2021’de 10,2 milyar dolarlık tarihi yüksek meblağda aylık çıkış taraflı bakiye vermiş, takip eden aylarda ise toplamı çok daha büyük ölçüde giriş taraflı olmuştur. Hasebiyle, 2021 yıl sonunda yurt içi yerleşiklerin sistemden çıkardığının ötesinde bir yabancı para varlık girişinden bahsedilebilmektedir.

Efektif hareketleri izlenemiyor

• Efektif hareketlerine dair kamuoyuna açık kısıtlı bilgiler, 2022 yılı genelinde süreçlerin değerli oranda arttığını göstermektedir. Efektif hareketleri kayıt dışı döviz süreçlerine dair değerli bir referans olmakla birlikte, piyasadaki süreçleri takip edebileceğimiz ayrıntılı ve kapsamlı bir bilgi seti bulunmamaktadır. Bu husustaki kamuoyuna açık bilgi kaynakları, bilgimiz dahilinde, bankaların Merkez Bankası ile yaptığı “döviz ve efektif piyasası işlemleri” ile Merkez Bankası “efektif kasa mevcudu”dur.

Gözler yurt içi yerleşiklerde…

• Sonuç olarak, son periyot NHN’nin seyri, bankaların mevduat kalemindeki değişimler ve artan efektif süreç hacimleri birlikte değerlendirildiğinde, Türk lirasının süratle paha kaybettiği 2021 yıl sonundan itibaren yurt içi yerleşiklerin kayıt dışı döviz hareketlerinin değerli rol oynayabileceği düşünülmektedir. Münasebetiyle, kamuoyunda tartışılan ve başta Rusya ya da göçmenler kaynaklı olduğu düşünülen yurt dışı yerleşiklerin kayıt dışı süreçleri incelenmeye bedel bulunmakla birlikte, yurt içi yerleşiklerin yabancı para varlıklarındaki kayıt dışılığın öncelikle araştırılması gerektiği bedellendirilmektedir.

Ekonomist Mahfi Eğilmez’e nazaran kayıt yahut sistem dışı döviz ve altınlar

Kayıt dışılık; kamu otoritesinden gizlenen, kayda geçirilmeyen, kayda geçirilmediği için denetlenip doğruluğu saptanamayan faaliyetler olarak tanımlanıyor. Kayıt dışı gelir de bu cins faaliyetlerde bulunmaktan ötürü elde edilen gelir olarak karşımıza çıkıyor.

İki çeşit kayıt dışılık kelam mevzusudur: Akım formunda kayıt dışılık, stok biçiminde kayıt dışılık.

Akım formundaki kayıt dışılık; ekseriyetle yıl içinde yapılan üretimin, elde edilen karların ya da yapılan harcamaların kayıt dışında kalması olarak çıkar. Bu türlü bir durum GSYH’yi etkileyen bir gelişmedir. Bir diğer deyişle yıl içinde yapılan üretim, elde edilen çıkar ya da yapılan harcama kayıt dışında kalmışsa o yılın GSYH’si kayıt dışı bırakılan bu pahalar kadar düşük görünür. Bir yıl içinde ülkede üretilen bütün sonuncu mal ve hizmetlerin toplam piyasa kıymeti 100 ünite olsun. Bu üretimin 80 ünitelik kısmı kayda geçmiş kalan 20 ünitelik kısmı kayıt dışı kalmış olsun. Bu durumda bu ülkenin GSYH’si 80 ünite olarak görünür.

Stok halindeki kayıt dışılık; geçmişte yaratılan kayıt dışı gelirlerin biriktirilmesi sonucu oluşan kayıt dışı servet stokunu söz eder. Stokun GSYH’ye direkt tesiri yoktur, fakat bir kısmı o yıl harcamaya dönüşürse o kısmı GSYH’yi tesirler. Akım olarak kayıt dışılık ne kadar yüksekse stok olarak kayıt dışılık da o kadar yüksek olur. Kayıt dışılığa ek olarak bir de sistem dışında tutulan varlıklar vardır. Sistem dışı varlıklar; kayıt içinde üretilmiş bir malın alınıp stoklanmasından kaynaklanan varlıklardır. Bunlara sokak lisanında ‘yastık altı varlıklar’ deniyor. Örneğin altın ya da gümüşün çeşitli formlar halinde üretilip satılması kayıt içi olarak yapılmış lakin bunları satın alanlar yastık altında saklamaya yönelmişse bunlar kayıt içi gelirden sistem dışı varlığa dönüşmüş kıymetler halini alır. Kaynak: Kendime Yazılar 23 Şubat 2021

Net yanılgı noksan nedir?

Net Yanılgı ve Noksan kalemi, ödemeler istikrarı bilançosunda muhasebe eşitliğini sağlayan bir denklik kalemidir. Yerleşiklik unsuruna dayanan Ödemeler İstikrarı İstatistiklerinin öbür temel derleme prensibini “çift kayıt muhasebe” sistemi oluşturmakta, her süreç “borç” ve “alacak” olmak üzere birbirine eşit iki kayıtla tutulmaktadır. Çift taraflı kayıtların piyasa bedeli üzerinden ve mülkiyet değişiminin gerçekleştiği devirde eş anlı olarak yapılması durumunda, “Cari Süreçler Hesabı’’ ve “Sermaye Hesabı”nın toplamı “Finans Hesabı” kalemine eşit olmaktadır. Ödemeler İstikrarı İstatistiklerinin bankalar, Türkiye İstatistik Kurumu ve Merkez Bankası data tabanları başta olmak çok farklı kaynaklardan derlenmesi, turizm üzere kimi kalemler için şahıslara yahut kurumlara anketler uygulanması ölçme, değerleme ve zamanlama farklılıklarına yol açmaktadır. Kelam konusu farklılıklar nedeniyle ödemeler istikrarının dayandığı teorik eşitlik sağlanamamakta ve oluşan farklar kalıntı biçiminde NHN’yi oluşturmaktadır. Ödemeler İstikrarı İstatistiklerini derleyen ve yayınlayan tüm ülkelerin istatistiklerinde NHN kalemi bulunmakta ve bu kalem Finans Hesabından, Cari Süreçler Hesabı ve Sermaye Hesabının çıkarılmasıyla elde edilmektedir.

Merkez Bankası’na nazaran hangi süreçler Net Kusur Noksan yaratır?

• Dış ticarete ait mal hareketlerinin gümrük kayıtlarından elde edilirken ödemelerin banka kayıtlarından alınması.
• Turizm gelir ve sarfiyatları ile bavul ihracatı datalarının anket çalışmaları sonucunda hesaplanması ve anketlerin kusur hissesi.
• Navlun ve sigorta kayıtlarının yerleşik olduğu ülke yerine taşıma araçlarının bayrağına nazaran kaydedilmesi.
• Bankacılık dışındaki yerleşik bireylerin yurt dışı bankalardaki mevduatlarının kapsamı eksik olan BIS bilgilerinden derlenmesi